Jerzy Jurka – wspomnienie (artykuł z : gazeta wyborcza-społeczna)
Jerzy Jurka, dr n. biol., urodzony 4 czerwca 1950 r. w Ponikwi, od dzieciństwa do 1973 r. mieszkał w Tomicach (od red. – LG), zmarł 19 lipca 2014 r. w Los Altos, Kalifornia (USA), po dwuletnim zmaganiu z ciężką chorobą.
Starsi pracownicy Zakładu Biologii Nowotworów gliwickiego oddziału Centrum Onkologii pamiętają Jerzego jako energicznego, ambitnego, młodego naukowca, który od początku życia zawodowego konsekwentnie realizował swoje zamierzenia i marzenia badawcze. Dr Jerzy Jurka po uzyskaniu matury w liceum w Wadowicach i ukończeniu studiów na Wydziale Chemicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (1973) podjął pracę w Zakładzie Biologii Nowotworów, Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie, oddział w Gliwicach (1974-1982).
Myślę, że Jerzy Jurka zwrócił wówczas uwagę na badania prowadzone w tym okresie przez dra Stanisława Szalę nad strukturą powtarzających sekwencji DNA. Jerzy od początku swojej pracy interesował się jednak bardziej teoretycznymi zagadnieniami informacji genetycznej i problematyką ewolucji niż doświadczeniami przy stole laboratoryjnym.
Odbył dwa kilkumiesięczne staże w Instytucie Chemii Biofizycznej Maxa Plancka w Göttingen (NRF) na zaproszenie prof. Manfreda Eigena, laureata Nagrody Nobla, i jeden staż w Instytucie Biologii Molekularnej im. Jacques Monod CNRS w Paryżu (u dra F. Chapeville i dra J. Ninio). W roku 1979 na Wydziale Biologii Uniwersytetu Warszawskiego uzyskał stopień doktora w zakresie biologii molekularnej. Temat pracy doktorskiej brzmiał: „Wczesna ewolucja informacji genetycznej w świetle struktury kodu genetycznego i białek”.
W r. 1982 dr Jerzy Jurka migruje z Gliwic do Sztokholmu, gdzie pracuje przez rok w Laboratorium Arrheniusa Uniwersytetu Sztokholmskiego oraz w Karolinska Institutet. W r. 1983 dr Jurka przenosi się do Stanów Zjednoczonych, swojej nowej ojczyzny. Pracuje kolejno na uniwersytetach lub w instytutach badawczych: w Ann Arbor Laboratory (Michigan); University of Houston (Texas); Dana-Farber Institute/ Harvard School of Public Health, Boston (Massachusetts); Bionet, Mountain View (California). Wreszcie, w r. 1989, wiąże się na stałe z Institute of Science and Medicine Linusa Paulinga, laureata Nagrody Nobla. Tu osiąga kolejne wysokie funkcje badawcze, aż po stanowisko assistant director of research (zastępcy Linusa Paulinga) i szefa zakładu Computational Biology Group. Jerzy nawiązuje i utrzymuje kontakty robocze z wybitnymi uczonymi, m.in. z Royem Brittenem i E. Zuckerkandlem.
Po śmierci L. Paulinga dr Jerzy Jurka organizuje (1994) częściowo na bazie badaczy Instytutu Paulinga nowy ośrodek badawczy: Genetic Information Research Institute (GIRI) i zostaje dyrektorem naukowym tej świetnej placówki badawczej, pełniąc tę funkcję aż do swego odejścia (2014). GIRI nie był liczebnie wielkim ośrodkiem, grupował kilkunastu badaczy, głównie informatyków, biologów i statystyków. Głównym źródłem finansowania badań w tym ośrodku były wieloletnie dotacje, kontrakty na programy badawcze i granty przyznane doktorowi Jerzemu Jurce przez program Genom Człowieka prowadzony przez Department of Energy USA oraz Narodowe Instytuty Zdrowia (NIH) USA. Ośrodek badawczy GIRI zbudował największą w świecie bazę danych o sekwencjach DNA różnych gatunków istot żywych oraz unikatowy bank informacji o sekwencjach powtarzających – „Repbase”.
Sekwencje powtarzające DNA, transposony albo transposonalne elementy (ang. transposable elements, TE), ich rodzaje, rozwój, znaczenie biologiczne w funkcjonowaniu genomu, przemieszczenia w genomie, przemieszczenia horyzontalne (między gatunkami), ich udział w procesie ewolucji były głównymi obiektami badań dra Jerzego Jurki i jego współpracowników w GIRI. Dr Jurka i jego współpracownicy zidentyfikowali TE z rodziny Alu i ustalili, że ich międzypokoleniowa transmisja zachodzi przez ojca. Inny rodzaj nowych sekwencji mobilnych odkrytych w genomie człowieka przez Jurkę i współpracowników (głównie Vladimira Kapitonova) to samoreplikujące transposony, którym nadano nazwę „Helitron” oraz „Polinton”.
Dr Jurka był badaczem niezwykle aktywnym. Każdego roku uczestniczył w wielu poważnych międzynarodowych zjazdach, sympozjach i kongresach naukowych, głównie jako „zaproszony wykładowca”, przewodniczący sesji lub uczestnik dyskusji panelowych. W takim charakterze gościł trzy razy w Polsce. W świecie nauk biologicznych Jerzy uchodził za wybitnego światowego specjalistę i znawcę sekwencji mobilnych i powtarzających w genomach istot żywych.
Jego 117 oryginalnych publikacji, w których w większości był głównym autorem, było zamieszczonych w czasopismach o najwyższym światowym standardzie. Wystarczy wspomnieć, że wiele jego prac było w: Proc. Natl. Acad. Sci. USA, Science, Nature, Nucleic Acids Res., J. Mol. Evol., Genome Res. itp. Był również autorem 11 rozdziałów w książkach i opracowań dla encyklopedii naukowych. Dr Jerzy Jurka był członkiem, a następnie zastępcą redaktora Journal Molecular Evolution, członkiem redakcji czasopisma Biology Direct, Gene, Mobile DNA i in., a także członkiem towarzystw naukowych.
Dr Jerzy Jurka służył jako recenzent dla kilkunastu czasopism naukowych, w tym dla tak prestiżowych jak Proc. Natl. Acad. Sci USA, Science, Nature, J. Mol. Biol., J. Mol. Biol., Genome Res. i in. Był opiekunem naukowym wielu magistrantów, informatyków-programistów i biologów. Organizował wiele seminariów i konferencji, w tym pierwszą międzynarodową konferencję na temat „Wpływ eukariotycznych elementów mobilnych na genom eukariotyczny” w Asilomar (California), w którym dzięki zaproszeniu organizatorów miałem przywilej uczestniczyć. Przy tej okazji miło było usłyszeć od wielu uczestników wyrazy dużego uznania dla działalności naukowej i organizacyjnej Jerzego.
Dr Jerzy Jurka pozostawił żonę Elżbietę i trzech synów; na uroczystości weselnej jednego z nich miał jeszcze szczęście uczestniczyć, choć już w stanie daleko zaawansowanej, niszczącej go choroby.
Te okruchy informacji i wspomnień zamieszczam z przeświadczeniem, że w uciążliwym jarmarku tego świata warto pamiętać o losie Polaka zasłużonego dla nauki. Myślę, że spośród ponad dwudziestu pracowników nauki byłego już Zakładu Biologii Nowotworów gliwickiego oddziału Centrum Onkologii, którzy osiedlili się za granicą, było kilku uzdolnionych, którzy zajęli poczytne miejsca wśród badaczy i uczonych. Myślę, że dr Jerzy Jurka był w czołówce tej grupy.
MIECZYSŁAW CHORĄŻY, GLIWICE