Witanowice
(pierw. VILLA WREDERICI lub domniemane pochodzenie nazwy od imienia Witan). Wieś na prawym brzegu Skawy obejmująca zachodni kraniec Pogórza Wielickiego (tzw. Płaskowyż Draboża) rozciętego Doliną Potoku Lgockiego i stromym progiem opadającym do Doliny Skawy. Założona w XIII w. należała do Hanka z Prandocina, następnie Abrahama z Goszyc i do Jakóba h.Topór z Lgoty. W późniejszym okresie stanowiły Witanowice współwłasność Witanowskich, Rokowskich, Palczowskich, Zebrzydowskich, Lubańskich, Świętosławskich, Romatowskich, Czartoryskich, Duninów. Ostatni właściciele to Górkiewiczowie i Loewingerowie (Banachowscy).
Kościół wzmiankowany na lata 1325-27 w XVI i początkach XVII w. był zborem kalwińskim. Uległ on zniszczeniu, a na jego miejsce wybudowano drewniany kościół w 1663 r.,który spłonął doszczętnie w 1963 r. Na jego miejscu powstał nowy murowany o nowoczesnej bryle projektu Antoniego Mazura z Krakowa. Ze starego kościoła zachowała się XVI-wieczna figura Anny Samotrzeciej. Do parafii należą Witanowice, Lgota, Wyźrał i Babica. W 1340 roku wieś liczyła 450 mieszkańców, a 1100 w 1890 roku. W XIX w czynne były w Witanowicach kopalnie rudy żelaznej. Witanowice posiadają własną monografię wydaną w 1995 roku.
Historia sołectwa Witanowice
W pierwszych wzmiankach o wsi, pochodzących z początku XIV w., używane są wymienne dwie jej nazwy. W wykazach danin papieskich z lat 1325–1327 mowa jest i wsi Wriderici lub Vitanowicz, a z lat 1325–1328 – o parafii kościoła w Widerichowicz lub Vitanowicz. Kolejność wymieniania tych nazw mogłaby sugerować, że pierwotną była „Wriderici-Widerichowicz” czyli wieś Fryderyka, a późniejszą „Vitanowicz”, czyli wieś Witana. Pierwsza sugerowałaby, że założyli ją Niemcy, druga – Czesi lub Polacy. Wcześniejsza wiadomość z 1317 r. – wymienia jednak Witanowice, preferuje się więc drugą wersję. Książe oświęcimski Władysław nadał wówczas swojemu dworzaninowi Hankowi z Prandocina za wyświadczone mu usługi połowę sąsiedniej wsi Zygodowice, ciągnącej się w kierunku Witanowic. Nie wiadomo jednak, kto był wówczas właścicielem Witanowic. W około trzydzieści lat później posiadał je starosta ruski Otton z Pilczy (dzisiejszej Pilicy), który odstąpił Witanowice Abrahamowi i jego synowi Markowi z Goszyc, w zamian za Siedlec i Klimontów koło Krakowa. Zamianę tę potwierdził w 1361 r. Kazimierz Wielki. W dokumencie była mowa i Witanowicach Nowych (nova Wythanouicz). Prawdopodobnie chodziło o późniejszą Lgotę, ponieważ w 1377 r. niejaki Zdzisław z Witanowic zabezpieczył swej żonie Katarzynie wiano na Witanowicach Starych z możliwością przeniesienia go na Witanowice Nowe. Zapewne więc posiadał w obu tych wsiach swoje części. W trzy lata później Lgota była już samodzielną wsią, którą dziedziczył Jakób herbu Topór z Lgoty.
W drugiej połowie XV w. Jan Długosz kilkakrotnie jako właścicieli Witanowic wspomniał przedstawicieli rodu, pieczętujących się herbem Rawicz. W 1440 r. był to Jakub Wilanowski z synem Michałem, w 1470 r. – Michał z braćmi Piotrem i Janem oraz syn Michała – Stanisław. Wówczas we wsi istniały dwa folwarki. Długosz przytoczył również interesującą tradycję, według której wieś mieli założyć przedstawiciele czeskiej rodziny Wrszowców, czyli Rawirów, którzy przybyli do Polski w okresie panowania księcia Bolesława Krzywoustego (początek XIII w.) i osiedlili się w tych okolicach. Trzeba zwrócić uwagę na ewidentny błąd Długosza, według którego część Witanowic (Nowe) należała do parafii w Zakrzowie. Błąd, bo trudno przypuścić, aby niedawna część wsi, w której istniał kościół parafialny, przypisana była do innej parafii, i to położonej w odległości około 14 km.
Witanowscy, jako główni właściciele wsi, ostatni raz wystąpili w 1515 r. Prawdopodobnie przenieśli się w inne okolice Polski, a Witanowice po kądzieli przechodziły do kolejnych rodów. Co najmniej w okresie od 1535 do 1611 r. byli to Rokowscy herbu Topór, być może potomkowie posiadacza Witanowic Nowych (Lgoty) z 1380 r. – Jakuba. Rodzina Rakowskich „zadomowiona” już wówczas była w sąsiednim Rokowie – rodzinnym swym majątku.
Duże wpływy uzyskali też Palczewscy herbu Sasowskie, których kolejne trzy pokolenia dziedziczyły części Witanowic i Lgoty. Około 1578 r. zakupił je podstarości i burgrabia krakowski Zygmunt Palczewski i wkrótce, swoim zwyczajem, kościół w Witanowicach na pewien czas zamienił na zbór kalwiński, przywrócony katolikom dopiero w 1663 r. Jego wnuk (po Zygmuncie), Gabriel, w 1645 r. sprzedał ostatecznie swe części w Witanowicach i Lgocie. Prócz nich, na przełomie XVI i XVII w. byli tu: Stanisław Milianowski, Stanisław Rokowski i Jakub Zebrzydowski (być może od jego herbu przyjął nazwę obecny największy przysiółek wsi – Radwany?).
W ciągu XVII w. (do 1703 r.) w Witanowicach epizodycznie pojawiali się: Lubańscy, Świętosławscy, Michał i Jan Romanowscy. Pod konie XVII i na początku XVIII w. przybyli tu również Żydowscy herbu Doliwa, którzy duże majątki ziemskie posiadali głównie we wschodniej części dawnego księstwa zatorskiego (Chrząstowice. Kossowa, Paszkówka, Kopytówka i inne) oraz w dawnym księstwie oświęcimskim (Łazy, Hałcnów i inne). Rodzina ta wywodziła się z Kaliskiego, a w tych okolicach pojawiła się i rozprzestrzeniła w drugiej połowie XVI w. Część Witanowic posiadał najsłynniejszy z tej rodziny, Andrzej Żydowski, sekretarz króla Augusta II Mocnego i podstarości krakowski orz fundator klasztoru Ojców Reformatorów w Kętach. W tym samym okresie (około 1703 r.) jakiś udział w majątku witanowickim mieli również Czartoryscy, pochodzący nie z magnackiego rodu litewskich mieli również Czartoryscy, pochodzący nie z magnackiego rodu litewskich książąt Czartoryskich herbu Pogoń, lecz z mało znanej rodziny szlacheckiej herbu Starykoń ze wschodnich, ruskich rubieży Rzeczypospolitej. Od ich nazwiska pochodzi prawdopodobnie nazwa części Witanowic – Czartoryszczyzna, używana jeszcze w okresie międzywojennym XX w. W XVIII w. dziedzice sąsiedniej Babicy i Rokowa również mieli swoje udziały w Witanowicach, a to: podczaszy oświęcimski i zatorski, Józef z Jasienna Jakliński herbu Ostoja, Zakrzewscy oraz Damian Biberstein Starowieyski, przedstawiciel znanego skądinąd rodu.
Około połowu XVIII w. w Witanowicach pojawili się Duninowie, przejęli główną część tutejszego majątku, która w XIX-wiecznych austriackich książkach tabularnych (księgi wieczyste większej własności ziemskiej) została zarejestrowana pod nazwą „Średni dwór, Zawale, Czartoryszczyzna” i utrzymali się przy niej aż do 1878 r., a po kądzieli – do 1883 r. Duninowie tradycje swego rody wywodzą od Piotra Włostowicza, który żył w pierwszej połowie XII w., za panowania księcia Bolesława Krzywoustego i jego syna Władysława Wygnańca. Piotr Włostowicz był komesem Bolesława Krzywoustego, palatynem na Śląsku, a także uczestnikiem zwycięskich wypraw księcia na Pomorze Zachodnie. Zmarł w 1253 r. Tytuł hrabiowski Świętego Imperium Rzymskiego Duninowie uzyskali w 1547 r. Inne linie tego rodu były dość szeroko rozrodzone w księstwach oświęcimskim i zatorskim, a jego przedstawiciele byli właścicielami licznych dóbr ziemskich w okolicy, jak na przykład w Gierałtowicach, Gierałtowiczkach, Głębowicach, Kopytowce i innych., a przez kilka pokoleń pełnili godność starostów niegrodowych zatorskich. Pierwszym znanym Duninem w Witanowicach był w 1762 r. Józef. W 1862 r. posiadłość Duninów powiększyła się o Witanowice Górne, które od końca XVIII w. należały do Remerów, a od 1830 r. do Miłżeckich. W 1865 r. „Średni dwór, Zawale i Czartyroszczyznę” sprzedali Janowi i Olimpii Górkiewiczom.
W rodzinie Górkiewiczów „Średni dwór” pozostał do 1911 r., a od wdowy po Czesławie Górkiewiczu, Zofii, zakupił go Żyd Henryk Lewinger. W 1917 r. Lewinger powiększył majątek o folwark „Witanowice Górne” oraz o „Witanowice Średnie”, zwane „Zakrzewszczyzną” lub „Wolańszczyzną”. W ten sposób skupił w jednych rękach wszystkie, rozproszone dotychczas, majątki ziemskie w Witanowicach. Siedziba jego klucza dóbr mieściła się w „Średnim dworze”, czyli w Witanowicach Dolnych, zwanych też Nowym Światem. Resztki dworu zachowały się w czynnej obecnie prywatnej betoniarni. Istnieje też nadal, częściowo zniekształcony, budynek podworski na tak zwanej „Wolańszczyźnie”, w południowej części wsi, w pobliżu granicy z Babicą. Natomiast budynek pofolwarczny, w których mieszkali fornale Lewingera, stoi na wzgórzu po południowej stronie Doliny potoku Lgockiego, w pobliżu dawnego folwarku górnego.
Po rozparcelowaniu w 1922 r. znacznej części majątku „Zakrzewszczyzna” („Wolańszczyzna”), majątek Lewingera obejmował 231 ha. W 1933 r. wraz z rodziną przyjął on wiarę katolicką. Rodzina jego używa obecnie nazwiska Banachowskich. Całość witanowickich dóbr w 1947 r. upaństwowiono na podstawie dekretu o reformie rolnej Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 1944 r.
Właściciel Witanowic (1865-1892), Jan Górkiewicz, około 1870 r. próbował eksploatować węgiel kamienny, którego pokłady znajdowały się na pograniczu Witanowic i Woźnik, a także w okolicy Bachowic i Spytkowic. Z pomocą chłopa z Woźnik, Józefa Placka i specjalnie sprowadzonego górnika, założył głęboki na około 30 m szyn, z którego wydobył kilkadziesiąt kilogramów węgla. Wkrótce jednak szyb zalała woda i na tym zakończyło się witanowickie górnictwo.
Tekst opracowano na podstawie:
Julian Zinkow – „Wadowice i okolice” – Przewodnik monograficzny
Drukarnia i Wydawnictwo „Grafikon” – Wadowice 2001