logo Urząd Gminy Tomice
Urząd Gminy Tomice
ul. Wadowicka 51
34-100 Tomice
+48 33 823 35 98
gmina@tomice.pl
Godziny pracy
poniedziałek: 7:00 - 16:00
wtorek - czwartek: 7:00 - 15:00
piątek: 7:00 - 14:00
Kasa urzędu:
poniedziałek - piątek: 7:30 – 13:00
piątek, 29 marca 2024
A+ A-
bip epuap facebook youtube

Radocza

radocza_x
Malownicza, podbeskidzka wieś Radocza, leży na południowo-wschodnim skraju Pogórza Śląskiego (Karpaty) oraz północno-wschodnim skraju Wysoczyzny Osieckiej (Kotliny Podkarpackie), nad rzeką Skawą. Powstała u schyłku XIII wieku, a od 1356 roku stała się własnością RADOSZA – skąd jej nazwa. W roku 1430 Radocza jest świadkiem przemarszu wojsk husyckich. Pierwotnie wieś miała powierzchnię ok. 10 km2, a zamieszkiwało ją 210 osób W ciągu wieków wielokrotnie zmieniała właścicieli. W XV w. należała początkowo do Paszka z Radoczy, później do Jana Strzesza h.Kliczka oraz Frydrychowskich h.Kornicz, którzy przybrali nazwisko Radockich. W XVII i XVIII w. Radocza należała do kilku współwłaścicieli. W drugiej połowie wieku XIX wpółwłaścicielem Radoczy był m.in. Kryspin Żeleński oraz Franciszek Baum, który posiadał ok. 720 ha ogółem. Na początku XX w. stała się Radocza własnością sędziego Antoniego Banasia, a po jego śmierci żona Zofia była ostatnią właścicielką aż do 1945 roku. W latach 1867-1934, wieś jest samodzielną gminą używającą herbu z wyobrażeniem pługa i kosy na tle snopa zżętego zboża.
Na terenie wsi znajduje się uroczy drewniany kościół z 1535 roku, który w czasach reformacji był czasowo zborem kalwińskim (1568-1624). W latach 1770-1804 restaurowany, a w 1913 roku powiększony. Wewnątrz rokokowy obraz Chrystusa odkupiciela i rokokowa Pieta z 1794 r. Sama parafia istnieje od 1356 r. Na lokalnym cmentarzu oprócz krypty rodziny Banasiów, na uwagę zasługuje grób Johana Bauma, krewniaka Barona Josepha von Bauma, starosty cyrkułu wadowickiego w drugiej połowie XIX wieku.

Historia sołectwa Radocza

his_radoczaZ nazwy jednego z przysiółków – „Widów” w Radoczy Górnej oraz z określenia miejsca „czartak” w pobliżu dzisiejszej stacji kolejowej w Radoczy, można wnioskować, że w okresie przedhistorycznym lub wczesnohistorycznym na terenie wsi istniał jakiś bliżej nam nieznany obiekt obronny lub obserwacyjny o charakterze strażnicy. Uzasadnieniem takiego domniemania może być fakt, że w XII i XIII w. w pobliżu linii Skawy przebiegała granica państwowa między księstwem opolskim (od zach.) i krakowskim (od wsch.), którą każda ze stron starała się zabezpieczyć. Określenia wielu obiektów i punktów topograficznych: „widów”, „czartak”, czy „wyźrał”, sugerują, że punktów obronnych i obserwacyjnych nad Skawą było szczególnie dużo.
Nazwa wsi pochodzi prawdopodobnie od imienia Radosz, zdrobniałego od używanego wówczas Radosława. Po raz pierwszy pojawiła się w latach 1356, a następnie 1357, jako siedziba istniejącego tu już wcześniej kościoła parafialnego. J.Putek w „Miłościwych panach i krnąbrnych chłopach włościanach” przypuszcza, że poprzednio wieś nosiła nazwę „villa Mathei”: „villa Mathei” pojawia się w wykazach danin kościelnych w latach 1328, 1337-1339. Natomiast w wykazach tych nie ma Radoczy. Parafia w Radoczy istniała, wyraźnie bowiem wymienioną jest w wykazach z lat 1356 i 1357. W następnym roku 1358 Radocza znika z wykazy, a w jej miejsce pojawia się „villa Mathei”, co naprowadza na domysł, że jest ona identyczną z Radoczą. Sugeruje to, że istniała oboczność obu tych nazw, używanych zamiennie.
Pierwszym znanym dziedzicem wsi był Pasko (Paszko) z Radoczy, który w 1406 r. prowadził spór z opatem cystersów z Mogiły, właścicielem wsi Woźniki, o wodę na młyny w Woźnikach. W 1428 r. Żegota nadał kościołowi wadowickiemu łąki nad Skawą. Ów Żegota pieczętował się herbem Sasowskie, zapewne przynależał więc do rodu Szaszowskich, którzy w tym właśnie okresie zaczęli rozprzestrzeniać się w księstwie oświęcimskim, a największą świetność osiągnęli w XVI w. jako Palczowscy, Gierałtowscy itd.

Za czasów J.Długosza (druga połowa XV w.) Radosza należała do sędziego zatorskiego Jana Strzesza herbu Kiczka, a nieco później (XV/XVI w.) właścicielm jej był Klemens Brandys z Radoczy i Graboszyc herbu Radwan, również sędzia zatorski, a wcześniej starosta chęciński. Większą rolę historii Radoczy odegrali Frydrychowscy herbu Kornicz z sąsiednich Frydrychowic. Niektórzy przedstawiciele tej rodziny posiadali części w Radoczy w pierwszej połowie Xvi w. i przybrali nazwisko Radockich (Jan Frydrychowski-Radocki i syn Jakub Radocki), inni zaś pozostali przy starym nazwisku. Około połowy tego samego wieku w Radoczy pojawili się też – jako współwłaściciele wsi – Achingerowie (Ajchingerowie) herbu własnego. Była to rodzina szlachecka pochodzenia niemieckiego, której herb przedstawiał pierwotnie wiewiórkę, a w 1577 r. został nieco zmieniony przez cesarza rzymsko-niemieckiego Rudolfa II. Pierwszym Achingerem, który za czasów króla Zygmunta I Starego przybyłdo Polski, był Zebald. Jego synowie, również Zebald i Jerzy, już przed 1568 r. byli właścicielami części Radoczy, wespół z Sebastianem Frydrychowskim i Stanisławem Linczowskim. W 1568 r. Jerzy Achinger zaczął Radoczy wprowadzać kalwińskie porządki: kościół pod wezwaniem św. Klemensa został sprofanowany, role plebańskie stopniowo rozdawane. Pozostali współpatronowie kościoła (Frydrychowski, Linczowski) byli katolikami i nieco powstrzymywali te zapędy. W 1574 r. znaczną część Radoczy zakupił Zygmunt (I) Palczewski z Palczowic, zagorzały kalwin, który również tutaj założył zbór. Chociaż jego synowie: Zygmunt (II) i Przecław Palczowscy w 1589 r. sprzedali swe radockie dziedzictwo wielkorządcy krakowskiemu Michałowi Maleczkowskiemu, niewiele zmieniło to sytuację, ponieważ i on również był wyznawcą kalwinizmu. W 1593 r. udało się współdziedzicom – katolikom (Linczowscy, Brandysowie) na pewien czas odzyskać kościół, lecz dopiero w 1624 r. został on na nowo konsekrowany, przy czym zmieniono wezwanie na Przemienienia Pańskiego.

Już w drugiej połowie XVI w. rozpoczęło się w Radoczy znaczne rozdrobnienie majątków, które z upływem czasu przybierało na intensywności. Podobnie jak sąsiednie wsie: Frydrychowice i Tomice, również Radosza stawała się wsią zagrodową, zaściankową, należącą do kilku, a nawet okresowo – kilkunastu właścicieli. Tylko niektórym rodzinom udało się utrzymać dobra w jednych rękach przez dłuższy czas. Przedstawiciele Achingerów znani byli jeszcze przy końcu XVIII w.; nazwisko Zakrzowskich występowało w latach 1670 do 1781 r.; w XIX w. schedy, zwane „Trzeszczkowszczyzną” i „Hebdowizną”, przez cały XVIII w. należały Hebdów, w XIX w. do Trzeszczkowskich, a w 1890 r. zostały sprzedane za długi w drodze licytacji i w 1901 r. ostatecznie przeniesione do ksiąg gruntowych. Podobnie los w tym samym czasie spotkał dobra, zwane „Radoczą II Scheda”.

Do czasu zakończenia II wojny światowej w Radoczy utrzymały siętylko dwa majątki ziemskie: „Radocza I Scheda” i „Radocza Dolna”. Dobra „Radocza I Scheda” obejmowały znaczną część gruntów w Dolinie Skawy. Do 1848 r. posiadali je Karol i Waleria Górscy, a później darowali Antoniemu i Elżbiecie Śmiałowskim. Wobec zadłużenia majątku, w 1889 r. na publicznej licytacji sprzedano go Janowi i Józefie Pawłowskim. Od nich w 1894 r. zakupili je Karol i Maria Kwiatkowscy, którzy na początku XX w. większość gruntów rozparcelowali, a sami pozostali przy resztówce. Maria zmarła w 1936 r., a wdowiec Karol w latach 1946-1949 sprzedał resztówkę i dożył 1951 r. Oboje zostali pochowani w okazałym grobowcu „właścicieli dóbr Radoczy” na dolnym cmentarzu.

Większość rolę w dziejach wsi odegrała „Radocza Dolna”, nazwana tak dopiero w XIX w., ale fragmenty jej dziejów można źródłowo odtworzyć od około 1770 r. Wówczas dziedziczka tego majątku, Justyna Żarnowska, przeznaczyła znaczną kwotę na restaurację radockiego kościoła. Żarnowscy siedzieli tu co najmniej do przełomu XVIII i XIX w., dzieląc własność posiadłości z rodzinami Kowieskich, Zakrzewskich, Achingerów, Hebdów z Tropia i Frydrychowic, Orańskich i Trzeszczkowskich. Na początku XIX w., w nieznanych bliżej okolicznościach, następowało stopniowe łączenie poszczególnych działów „Radoczy Dolnej”. Na początku lat dwudziestych XIX w. jedynym jej właścicielem był już hrabia Kryspin Żeleński. Prawdopodobnie uzyskał je w wianie za żoną hrabianką Krystyną Antoniną z Ankwiczów, córką Józefa, straconego w 1794 r. za zdradę ojczyzny. W tym czasie Kryspin Żeleński był też właścicielem kilku okolicznych posiadłości, w tym: Tomic, Kossowej, Tłuczani, Krzywaczki, Piekar i Liszek. Kryspin zmarł w 1830 r., a Radocki spadek po nim przypadł synowi Władysławowi. Ten jako rotmistrz armii austriackiej służył później w Arad na Węgrzech (obecnie w Rumunii), gdzie poznał córkę arystokraty węgierskiego, hrabiankę Amalię Lovaszy de Otvenes, którą pojął za żonę i na stałe zamieszkał na Węgrzech. Zmarł w 1863r., a dziedziczką jego posiadłości również w Polsce została z dwojgiem dzieci: Robertem i Matyldą. Ponieważ żadne z nich nie zamierzało wracać do Polski, wobec tego w różny sposób pozbywali sialicznych okolicznych dóbr. Między innymi „Radoczę Dolną” w 1865 r. sprzedali baronowi Ferdynandowi Baumowi, potomkowi spolonizowanego urzędnika austriackiego, Antoniego Bauma.

Po śmierci Ferdynanda w 1892 r. (pochowany w grobowcu na górnym cmentarzu), w dwa lata później jego spadkobiercy sprzedali Radoczę dr. Janowi i Janinie Sterkowiczom, którzy w tym samym czasie zakupili inną część Radoczy („Górną”) i przyłączyli ją do „Radoczy Dolnej”, znacznie powiększając tę ostatnią posiadłość. W 1929 r. ostateczną właścicielką majątku została córka Sterkowiczów, Zofia, zamężna z sędzią dr. Antonim Banasiem. Małżonkowie Banasiowie nie byli dobrymi gospodarzami liczącego około 22o ha majątku, ale rozwinęli w Radoczy i okolicy wikliniarstwo, a współpracujący z nimi Józef Lofek (starszy) w 1921 r. założył nawet osobną szkołę wikliniarską, istniejącą do 1927 r. Banaś zmarł w 1936 r., a rok później został pochowany w postawionej w 1937 r. na cmentarzu okazałej kaplicy – grobowcu.

Od 1940 r. obszar dworski przejęli pod swoją administrację okupanci niemieccy, a po zakończeniu II wojny światowej (1945 r.) został on wywłaszczony i rozparcelowany, na podstawie dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego w 1944 r.

Tekst opracowano na podstawie:
Julian Zinkow – „Wadowice i okolice” – Przewodnik monograficzny
Drukarnia i Wydawnictwo „Grafikon” – Wadowice 2001